شبکه جهانی اربعین مهدوی

  حکیمه خواهر امام رضا(ع) گفته است: وقتی زمان وضع حمل خیزران، مادر حضرت جواد(ع)، رسید، حضرت رضا(ع) مرا صدا زد و فرمود: هنگام وضع حمل، پیش او حاضر باش و همراه او و قابله ‏درون اتاق برو. آن گاه حضرت چراغی در اتاق گذاشت و در آن را بست. هنگام وضع‏حمل خیزران چراغ خاموش شد و او ناراحت گردید. در این وضیعت‏ بودیم که حضرت‏ جواد(ع) به دنیا آمد در حالی که بر روی او چیز نازکی مانند پارچه بود، نورش ‏تمام اتاق را روشن کرد و ما به آن نگاه می ‏کردیم. آن گاه او را در آغوش گرفتم و آن پرده را از او جدا کردم. در این هنگام امام ‏رضا(ع) آمد، در اتاق را باز کرد، جواد(ع) را گرفت، در گهواره گذاشت و به ‏من فرمود: «یا حکیمه الزمی مهده‏»؛ حکیمه مراقب گهواره‏اش باش ...

 کودک و سلامتی

 از ویژگی های دین اسلام تاکید بر پرورش همه ابعاد زندگی ‏انسان است. هر چند در تربیت اسلامی پرورش ابعاد معنوی هدف اصلی و نهایی ‏است؛ اما دستیابی به آن هدف بزرگ در پرتو داشتن جسمی سالم و روانی با نشاط ‏امکان ‏پذیر است. در سیره تربیتی امام رضا(ع)، علاوه بر تاکید بر سایر ابعاد، به رعایت ‏بهداشت، تغذیه سالم و نیز عوامل غیر مادی مؤثر در سلامتی مانند صدقه ‏و عقیقه توجه خاص شده است. آن حضرت، در بخشی از مطالبی که برای مامون نوشت، چنین نگاشت: عقیقه کردن برای پسر و دختر، نامگذاری، تراشیدن موهای سر نوزاد در روز هفتم و معادل وزن موها طلا یا نقره صدقه دادن لازم است. در سخن دیگری به نقل از پیامبر اکرم(ص) فرمود: فرزندان تان را در روز هفتم ‏ختنه کنید.

علاوه بر این ها، تغذیه سالم و مقوی فرزند مورد توجه حضرت بود. یحیی صنعانی‏ می ‏گوید: در منی بر حضرت رضا(ع) وارد شدم، در حالی که جواد(ع) در دامان ‏حضرت نشسته بود و حضرت به او موز می ‏داد.

صحبت ‏با کودک

قدرت درک کودک اندک است و توان فهم معانی کلمات را ندارد. در عین حال سخن گفتن با او نشانه توجه والدین به اوست. کودک این توجه را نوعی اظهار محبت و ابراز عاطفه می ‏داند و با تمام ضعف و نقصان، گاه با لبخند و زمانی با حرکات دست و پا به آن پاسخ می‏ دهد. علاوه بر این، مشاهده چگونه سخن ‏گفتن والدین، به ویژه حرکات لب، زمینه مساعدی برای آموزش سخن گفتن کودک پدید می ‏آورد. کلیم بن عمران می‏ گوید: به امام رضا(ع) گفتم: از خدا بخواه به تو فرزندی دهد. حضرت فرمود: من صاحب یک فرزند می‏ شوم و او وارثم خواهد شد. هنگامی که امام جواد(ع) به دنیا آمد، حضرت رضا(ع) به اصحابش فرمود: فرزندی به دنیا آمد که شبیه موسی بن عمران شکافنده دریاست و مانند عیسی‏ بن مریم مادرش پاک و مطهر است. راوی در ادامه می‏ گوید: و کان طول لیلته‏ یناغیه فی مهده؛ حضرت در تمام طول شب با او صحبت می‏ کرد.

محبت

محبت داروی شفابخش دردها، تسکین دهنده قلب هاست و بهترین راه حل‏ مشکلات و ناسازگاری های تربیتی است. محبت ‏بجا، در هر مکان و زمان و در هر مقطع و سن، وسیله‏ای کارآمد و مؤثر است. همگان، در هر سن و موقعیت، به عاطفه و محبت نیازمندند؛ اما کودکان، نوجوانان و جوانان بیش از دیگران تشنه جام زلال محبتند. رفتار نابجا و ناقص شان را محبت اصلاح می‏ کند و ناسازگاری و پرخاشگری نابجایشان را داروی محبت ‏از میان می ‏برد. آری، با محبت می‏ توان بسیاری از گره‏ ها را گشود و راه های ‏ناهموار را هموار کرد. امام رضا(ع) از این شیوه مؤثر تربیتی به شکل های ‏گوناگون بهره می ‏گرفت. گاهی اوج محبت‏ خود را در قالب جمله زیبای«بابی‏ انت و امی‏»(پدر و مادرم به فدایت) نشان می ‏داد و زمانی او را در آغوش ‏می ‏گرفت، به سینه خود می ‏فشرد و می ‏بوسید. اباصلت می‏ گوید: هنگامی که جواد(ع) بربستر شهادت پدر وارد شد، حضرت رضا(ع) از بستر برخاست، به سوی او رفت، دست ‏برگردنش انداخت، او را به سینه فشرد، میان دو چشمش را بوسید و با او سخن گفت... محبت کلید حل بسیاری از مشکلات تربیتی است. گاهی والدین در مقابل اصرار زیاد کودکان بر خواسته ای غیر معقول یا غیر ممکن، رفتاری تند و نامناسب‏ابراز می‏ کنند؛ ولی حتی در چنین موقعیتی رفتار محبت آمیز مناسب تر و مؤثرتر است. امیه بن علی نقل می ‏کند: در سالی که امام رضا(ع) حج ‏به جای آورد و سپس‏ به خراسان رفت، من در مکه همراه امام(ع) بودم و امام جواد(ع) نیز همراهش ‏بود. امام(ع) با خانه کعبه وداع کرد. وقتی طوافش تمام شد، به طرف مقام[ابراهیم] رفت و در آن جا نماز گزارد. جواد(ع) که خردسال بود، بر دوش موفق(غلام حضرت) طواف داده می‏ شد. جواد(ع) به طرف حجر[اسماعیل] رفت، در آن جا نشست‏ و این امر مدتی طول کشید. موفق به او گفت: جانم به فدایت ‏باد، برخیز. او فرمود: برنمی‏ خیزم تا وقتی که خدا بخواهد و در چهره‏اش غم نمایان شد. موفق خدمت امام رضا(ع) آمد و گفت: جانم به فدایت ‏باد، جواد(ع) در حجر نشسته، برنمی ‏خیزد. امام رضا(ع) به طرف‏ جواد(ع) آمد و فرمود: برخیز، ای حبیب من. جواد(ع) فرمود: چگونه برخیزم، درحالی که شما با کعبه چنان وداع می ‏کنید که گویا هرگز به سویش باز نمی‏گردید! [برای بار سوم] امام رضا(ع) فرمود: برخیز، ای حبیب من. جواد(ع) برخاست. از این حدیث‏ شریف در می‏ یابیم که امام رضا(ع) در مقابل اصرار جواد(ع) هرگز به او تندی نکرد؛ بلکه با جملات محبت ‏آمیزی چون«قم یا حبیبی‏» و صبر و حوصله فرزند خردسالش را قانع کرد.

احترام

بی ‏شک هر انسانی در هر مقطع سنی، با توجه به برداشتی که از ارزش و منزلت ‏خویش دارد، برای خود احترام و شخصیت قایل است. هر انسانی خود رادوست دارد و دوست دارد که مورد احترام دیگران واقع شود. کودک و نوجوان نیز هر چند به رشد اجتماعی و عقلانی کافی نرسیده است؛ اما برای خود احترام قایل ‏است. بدین جهت رفتار احترام‏ آمیز والدین و مربیان نقش مؤثری در تربیت و رشد او دارد. امام رضا(ع) برای جواد(ع) احترام بسیار قایل بودند و از این شیوه ‏مؤثر در تربیت فرزند بسیار بهره می ‏برد. محمد بن ابی ‏عباد، که به تصویب فضل بن‏ سهل امور نگارش حضرت رضا(ع) را به عهده گرفته بود، می ‏گوید: حضرت رضا(ع) همواره از فرزند بزرگوارش محمد با کنیه[که نزد عرب علامت‏ بزرگداشت و احترام ‏است] نام می ‏برد و می ‏فرمود: ابوجعفر به من چنین نوشت و من به ابوجعفر چنین ‏نوشتم. با آن که امام جواد(ع) در مدینه به سر می‏ برد و کودکی بیش نبود، حضرت ‏رضا(ع) وی را بسیار احترام می‏ کرد و نامه ‏هایی که از حضرت جواد به وی می ‏رسید،با کمال بلاغت و نیکویی پاسخ می ‏داد ...

تشویق

تشویق در تربیت کودک و نوجوان بسیار مؤثر است. تشویق بجا و مناسب ‏در فرزندان ایجاد انگیزه و شوق می ‏کند و آنان را برای انجام کارهای بزرگ تر آماده می‏ سازد. در واقع تشویق نردبان پیشرفت و موفقیت آن هاست. بدین جهت این ‏شیوه نیز مورد توجه حضرت رضا(ع) بود. زکریا بن آدم می‏ گوید: خدمت امام رضا(ع) بودم که حضرت جواد(ع) را نزد ما آوردند. او، که حدود چهار ساله بود، دست ها را بر زمین نهاد و سرش را به طرف آسمان بلند کرد و به فکر فرو رفت. امام‏ رضا(ع) به او فرمود: جانم به فدایت ‏باد، در چه موضوعی چنین اندیشه می ‏کنی؟ فرمود: در آن چه نسبت ‏به ‏مادرم فاطمه(س) انجام داده‏اند. به خدا قسم، آن ها را از قبر بیرون می ‏آورم، می‏ سوزانم و خاکسترشان را به دریا می ‏ریزم. امام رضا(ع)[در مقابل کار نیکویش] او را به خود نزدیک ساخت، بین دو چشمش را بوسید و فرمود: پدر و مادرم به‏ فدایت ‏باد، تو برای امامت‏ شایستگی داری.»

نظارت والدین

زندگی صحنه درس‏ و تجربه است. آنان که بیشتر عمر خود در کسب تجارب صرف کرده‏اند، در رویارویی با دشواری ها از توان فزون تر برخور دارند. کودکان و نوجوانان بهره کمتری از تجربه دارند و بدین سبب به نظارت و کمک والدین نیازمندترند. نظارت مستمر و حساب شده بر وضعیت اخلاقی، تحصیلی و رفتاری فرزند یک ضرورت انکار ناپذیر در امر تربیت است؛ البته این نظارت باید منطقی و حتی ‏الامکان غیر مستقیم و بجا باشد. نکته مهم‏ این است که نظارت به مواقع حضور والدین، به ویژه پدر، در کانون خانواده ‏اختصاص ندارد؛ بلکه حتی وقتی پدر برای مدتی از کانون خانواده فاصله می‏ گیرد و حضور فیزیکی ندارد، باید هم چنان از وضعیت فرزندانش آگاه باشد و بر کار آن ها نظارت کند. سفارش های پیش از مسافرت و مکاتبه با فرزند در طول سفر، امری ‏ضروری و کار ساز است. حضرت رضا(ع) که به سبب ستم فرمانروایان ناگزیر مدتی دوراز وطن و خاواده به سر برد، به شکل های گوناگون هم چون نامه و پیام های ‏شفاهی از دور بر وضعیت فرزندش جواد(ع) نظارت می ‏کرد و راهنمایی های لازم را به‏ وی ارائه می ‏دادند. چنان که پیش از رفتن به خراسان درباره فرزندانش آن چه‏ شایسته می‏ نمود، سفارش کرد. اشاره به دو نمونه از رفتار آن حضرت در این ‏زمینه بسیار سودمند می ‏نماید:

قبل از سفر

ابی محمد وشاء از امام رضا(ع) نقل کرد که حضرت فرمود: هنگامی که خواستم از مدینه به سوی خراسان حرکت‏ کنم، اهل و عیال خود را جمع کردم و از آن ها خواستم که با صدای بلند بر من‏ بگریند. سپس دوازده هزار دینار بین آن ها تقسیم کردم و گفتم: من هرگز به سوی‏ شما بر نمی‏ گردم. سپس دست جواد(ع) را گرفتم، وارد مسجد پیامبر(ص) شدم، دست او را بر قبر گذاشتم و از رسول خدا(ص) نگهداری‏اش را طلب کردم. جواد(ع) [رازکارم را] دریافت و گفت: پدر و مادرم به فدایت، به سوی دشمن می ‏روی؟ حضرت همه ‏وکلاء و خدام خود را سفارش‏ کرد که به سخنان جواد(ع) گوش فرا دهند، از او اطاعت ‏کنند، با او مخالفت نورزند و بعد از وفات من به وی بگروند. و آن ها را آگاه کردم که او امام بعد از من و جانشین من است ...

بعد از سفر

ابن ابی ‏نصر می ‏گوید امام رضا(ع) در نامه‏ای به حضرت جواد(ع) چنین نوشته بود: ای اباجعفر، به من اطلاع دادند که خدام، هنگام خروج شما ازخانه، شما را از در کوچک بیرون می‏ برند و این به خاطر بخل آن هاست تا از شما به کسی خیری نرسد؛ [فرزندم] به حقی که بر گردن تو دارم، از تو می ‏خواهم که ‏ورود و خروجت فقط از در بزرگ باشد. هنگامی که خواستی از خانه خارج شوی، همراه خود طلا و نقره داشته باش و هر که از تو چیزی خواسته، عطا کن. اگر عموهایت از تو طلب کمک کردند، کمتر از پنجاه دینار عطا نکن و بیشتر از آن به ‏اختیار توست. اگر از عمه ‏هایت کسی از تو کمک خواست، کمتر از بیست و پنج دینار مده و بیشتر از آن به اختیار توست. [فرزندم،] این سفارش من به خاطر رشد و رفعت مقام توست، پس به دیگران انفاق کن و از خدای صاحب عرش، ترس فقر و تنگدستی نداشته باش.

خود اتکایی

توجه به استقلال و خوداتکایی از نکات ‏مهم تربیتی است. همگام با رشد جسمانی و افزایش سن، توقعات و انتظارات‏ مردم از کودک افزایش می ‏یابد و او باید خود را برای ایفای نقش در جامعه آماده ‏سازد. از طرفی وابستگی فرزند به والدین، به ویژه پدر، نه مطلوب است و نه ‏همواره ممکن. زیرا امکان پیش آمدن موقعیت ویژه و محروم شدن فرزند از کمک ‏والدین انکار ناپذیر است. بنابراین، والدین باید ضمن نظارت صحیح و حساب شده‏ به تدریج زمینه استقلال و خوداتکایی را در فرزندان شان به وجود آورند و با واگذاری مسئولیت ‏بدانان قدرت اداره زندگی را در آن ها تقویت کنند. از نکات ‏بسیار زیبای سیره تربیتی امام رضا(ع) توجه به این امر مهم است. آن حضرت به‏ خوبی برای فرزندش جواد(ع) آینده ‏نگری فرمود و چون می ‏دانست فرزندش در نوجوانی‏ مسئولیت ‏بزرگ رهبری جامعه اسلامی را به عهده می ‏گیرد با واگذاردن مسئولیت ها به ‏وی قدرت مدیریت و رهبری را در او تقویت کرد. امام هشتم(ع)، هنگامی که در مدینه بود، اداره امور خویش را عملا به فرزندش وا نهاد و حضرت جواد(ع)، با این که کودک و نوجوان بود، به خوبی از عهده این امر برآمد. حنان بن سدیر می ‏گوید: ... پیوسته حضرت جواد(ع) با این که کودک و نوجوان بود، اداره امورحضرت رضا(ع) را در مدینه به عهده داشت و به خادمان حضرت امر و نهی می ‏کرد و هیچ یک از خدمتگزاران با وی مخالفت نمی ‏کرد. این سخن بدان معناست که حضرت‏ جواد(ع) به خوبی مدیریت می ‏کرد و آن ها با او مخالفت نمی ‏کردند.

پرورش بعد عقلانی

تربیت‏ باید همه جانبه باشد. پرورش بعد عقلانی و شکوفا ساختن استعداد منطق و استدلال در فرزند یکی از مهم ترین ابعاد تربیت است. منطقی بار آوردن فرزند سبب می ‏شود درست ‏بیندیشد، منطقی تصمیم بگیرد، منطقی ‏رفتار کند و در صورت لزوم، بی‏ هیچ هراسی از دیدگاه ها و رفتارهای خود دفاع‏ کند. سیره تربیتی حضرت رضا(ع) از این منظر نیز الگویی کامل برای همه رهروان‏ آن حضرت است. بنان بن نافع نقل می ‏کند که روزی مامون از جایی که حضرت‏ جواد(ع) با کودکان بازی می‏ کرد، می‏ گذشت. کودکان از ترس میدان بازی را ترک ‏کردند و تنها جواد(ع) آن جا ایستاد. مامون از او پرسید: چرا همراه بچه‏ ها فرار نکردی؟ فرمود: گناهی مرتکب نشدم تا از ترس بگریزم و جاده هم تنگ نیست ‏تا آن را برایت ‏باز کنم، از هر جا می‏ خواهی عبور کن. مامون [از این پاسخ ‏تعجب کرد و] پرسید: تو کیستی؟ حضرت در جواب فرمود: من محمد بن علی بن موسی‏ بن جعفر بن محمد بن ‏علی بن ‏الحسین بن‏ علی بن ‏ابیطالب(ع) هستم ...

منبع: سایت حوزه